درباره من
من آفتاب پرستم (I am a chameleon)
چنین که سجده برم بیحفاظ پیش جمالت / به عالمی شده روشن که آفتاب پرستم
ادامه...
نقد دو شعر از ابراهیم شاکری
نقد دو شعر از ابراهیم شاکری
1..........
( به جای تو چه با برف بخوابی چه با باران....)
همه ی دردهام برای هیچ
همه ی هیچهام برای تو درد می کند
که هنوز
دست از پشت نقابم بیرون نیاورده ام و
گیلاس از پس نیم کاسه
که پشت پام به پام لگام می زند و
از نیم خوابگیم با باران می اندازدم.
این که نیمه تنگ این راه
به کجا ختم می شود و
تو قرار است قافله کدام پنجره را لخت کنی
خسته ام می کند .
من درد هام بوی خودم گرفته
بوی همین که میان استخوان هام می پیچد و
از دالانی به دالان دیگر می پوساندم.
. . .
هیچ که میان استخوانهات بپیچد
تازه من می شوی
من
با این دو گیلاس نارس در مشت و
این همه نقاب بر گرده.
شعر زیباست با بیانی بیش از حد شاعرانه که گاهی خواننده را آنقدر به خود مشغول می‌کند که از فضا دور می‌افتد. شاعرانگی حاصل از کنایه‌های گاهی غریب مثل «قافله لخت کردن» و بازی‌های زبانی مثل «گیلاس نارس» اینگونه زبان ذهن خواننده را در مسیر شعر به توقف و لذتی حاصل از کشف ةای جزئی و لذایذ بازی سرگرم می‌کند که جای خود دارد و اگر همه چیز را تحت‌الشعاع قرار ندهد حسن است و گمان نمی‌کنم در اینجا چنین کرده باشد و خواننده را از فضای میگساری در زیر باران بیرون بیاورد. در مجموع شعر خوبی است با بیان خاص خود.
2........) به جای شیطان برادر بزرگم...)
خسته
از این مرگ هلول کرده در ستون فقراتم و
این توهم چرخنده بر عقربه های کور
مانده ام دیوار!.
مانده ام
کدام یک از این شکلک های رقصنده
سایه ی منند؟
_ من که از سینه کش کوه بالامی روم
به شکار خرگوشکان مرده
که از دو پایشان آویزانند بر ستیغ کوه؟
_ من که لاشه ی مادر مرده ام را به کول می کشم و
از شیار های ته کفش پدرم بالا می روم؟
_ من که شبیه تیک تاک نفس می کشم و -
2،1،
3،
4....
که...........
دو پای آویزان بر قله ی کوه
که...
شبیه بره ای سیاه تاب .........
که...
شبیه نره گاوی زرد ........
....................
دیوار! دیوار
سایه آویحته ام برتو تاب می خورد
یا ماغ می کشد ؟
دیوار؟
با این که شاعر ظاهراً از فضای احساس آغاز به سخن می‌کند و از خستگی سخن می‌گوید ولی با کمی دقت می‌بینیم این خستگی مربوط به همان فضای خیالی است که از درگیری او با سایه‌ها که بسیار خوب به توصیف آن‌ها می‌نشیند حاصل آمده است. شعر بخوبی به تصویر می‌رسد گرچه تصاویر همه از توهم سایه‌ها هستند و فضای خیال اتاقی است در تنهایی شاعر ولی خواننده را همراه خود به کمرکش کوه برده تا قله هم بالا می‌برد ، اتاقی که «بوف کور» را تداعی می‌کند یک شعر کامل بی‌نقص!
محمد مستقیمی، راهی
نقد 4 شعر از بصراوی
نقد 4 شعر از بصراوی
….1
خفه شو زنیکه...
با آن ستاره‌ی کنار دستت
مهتابی را روشن کن
تا جیرجیرک
از لابه‌لای شاخ و برگ
دامن‌ات
پر بگیرد
برود تا
ردیف
منتظر
پیکان
نرده‌های روی دیوار
آواز بخواند.
شاعر بجز یک مورد که واژه را از فضای احساس انتخاب می‌کند بخوبی توانسته با خیال همراه شود . پدیده‌ی گزینشی ، ماه است با ستاره‌ای که در کنار آن دیده می‌شود. شاعر چهره‌ی لکاته‌ای را در ماه می‌بیند و فضای خیال بجز واژه‌ی ستاره که از فضای شکل نگرفته‌ی خیال به درون خزیده و سنخیتی با آن ندارد بقیه پدیده‌ها متناسب با آن است گرچه ستاره را هم با استعاره‌ای جزئی می‌توان در همان فضا پذیرفت اما چون واژه‌ی ستاره در فضای واقعی قبل از شکل گیری خیال است مزاحمت ایجاد می‌کند اگر شاعر ستاره را هم در همان چشم‌انداز خانه دیده بود مثلاً گل دامن، شعر کاملاً بی‌نقص بود.
2....
تمامی پرسش خویش را از هستی
بدون هیچ علامت سؤالی حتی
بر جنین یک روزه‌ی ماه نوشتم
در آن زمان که
رقصندگانی
بر دایره‌ی زهدان تاریک
می‌رقصیدند.
و باز هم یک لغزش واژه از فضای احساس به فضای خیال : واژه‌ی «ماه». پدیده‌ی گزینشی هلال ماه است که شاعر ان را علامت سؤالی می‌بیند بر ابتدای شکل‌گیری یک تولد. سؤال از هستی که نگاهی بسیار بدیع است. سؤالی بی جواب که حتی شادمانی و رقص ستارگان بر دایره‌ی زهدان تاریک هم پاسخی بر آن نیست.
3....
کتری برای چندمین بار
بی‌آب شد
و سوخت
پاهایم
پای چپ‌ام
کبود شده از بس به میز...
نوشتن این سطر چقدر طول کشید!
چه مدت است
کودهایی که کاشته بودم را آب نداده‌ام؟!
و ماهی‌ها چرا همه چشم‌شان به دست من است؟!
چه صدایی است
که در سرم می‌پیچید
وقتی موهای بلند شده‌ام را شانه می‌کنم؟
زیرزمین این خانه
شبیه یک نهنگ خفته
نفس می‌کشد.
احساس سرودن در شاعر به خانه‌ای که در آن است منتقل شده و شعرها گاهی مثل کتری سوخته که به تکرار رسیده و یا کودهای کاشته شده و آبیاری نشده و یا ماهی‌های درون حوض خانه که همه بگونه‌ای ناتمامند وبالاخره آن دغدغه‌ی بزرگ او که نهنگی خفته است در زیر زمین. نقص ندارد همه در جای خود هستند تنها نهنگ غریب می‌نماید که آن هم نهنگ نیست زیر زمین است که به نهنگ تشبیه شده است و با تداعی ماهی‌ها ظاهر گشته، بله همه چیز در جای خود است.
….4
روبروی زخم دنده‌هام
که می‌نشینم
دهان باز می‌کند
و حرف‌های بی‌ربط
با رگ‌های بالا رفته
تا مغزم
می‌گوید
تکه تکه
آنجا که می‌خواهم
این همه مورچه را
از چشمانم پاک کنم
دستمال سپید
مچاله می‌شود
تا نمناکیش را بر بند رختی
بخشکانم
ناخن‌هایم
همچون دماغ پینوکیو
بلند شده‌اند
بصراوی
این شعر در فضای احساس جریان دارد. شاعر دردهایی را در سینه احساس می‌کند که به شکل زخمی بر دنده‌ها تصویر شده‌اند که درد آن تا مغزش بالا می‌رود و چشمانی که اشک می‌ریزند اشکی مورچه‌سان و دستمال خیس که تا بخشکد ناخن‌های شاعر دراز می‌شود.ببینید چون خیال شاعر شکل نمی‌گیرد فضای احساس هم بی‌منطق گسیخته می‌شود و بیان شاعر با استعاره‌ی مورچه و تلمیح پینوکیو به شعر کمکی نمی‌کند.
محمد مستقیمی راهی
آن اتّفاق نباید
آن اتّفاق نباید
پس از «آن اتّفاق نباید» ,آقای حاجی هاشمی با آن روح بزرگ و انتقاد پذیر در مدّتی کوتاه و باور نکردنی دوباره به میدان می‌آید این بار با جسارتی بیشتر و دیدی گسترده‌تر . من نمی‌دانم کارهای جدید او سروده‌های بعد از دفتر اوّل است یا بعضاً از سروده‌های قبلی است که در دفتر اوّل گزینش نشده بود به نظر نمی‌رسد حدس اخیر درست باشد چرا که تأثیر نقد منتقدین بر دفتر اوّل در این دفتر آشکار است حتّی گزیده‌ای از دفتر اوّل که در این جا تکرار شده است بیانگر همین تغییر دیدگاه و گستردگی آن است هرچند «آن اتّفاق نباید» برای او که یک شاعر جوان است با تجربه‌های کوتاه, نیز یک حادثه‌ی غافگیر کننده بود ـ دست کم برای من بود . و امروز شاهدیم که آن انتقادات تند و گاه مأیوس کننده نه تنها مخرّب نبوده‌است بلکه سازنده و امیدوارکننده بوده‌است. دیگر از شعر دو نسخه‌ای در این مجموعه خبری نیست و او به خوبی دریافته‌است که خاطرات و تجارب شخصی باید به گونه‌ای متفاوت بیان شود که هر خواننده‌ای با آن رابطه‌ی احساسی برقرار کند حتّی در بیتی که خصوصی بودنش فریاد می‌زند نیز نحوه‌ی بیان چنان است که چنین احساسی دست نمی‌دهد ـ با تمام تلمیح داش آکلیش:
«حالا که مرد طوطی شیرین زبان من
همواره عشق تو مرجان زیر بالش است»
البتّه در این دفتر هم به ضعف‌هایی برمی‌خوریم که چون بنا را بر ستایش ننهاده‌ام به همه‌ی موارد اشاره خواهم کرد .
عدم توجّه به وزن مناسب با مضمون و گزینش وزن برجسته‌ی رباعی برای غزل , که همین بی‌توجّهی ناهماهنگی بین وزن و محتوا را ایجاد می‌کند و حاصل قید و بندهای قالب و وزن است و مزاحمت‌های مطالعات شاعر در قالب رباعی. غزل «والله که تو خواهر دریا هستی» از این نمونه است.ضعف تألیف و بازی با واژگان در ابیات 5 و 6 نتیجه‌ی همین بی‌دقّتی است.
«در کعبه و بت‌خانه و دیریم تو را
غافل که تو در گوشه‌ی دل‌ها هستی»
«ده بار نوشته‌ای که جانانه نیم
صد بار نوشته‌ام که جانا! هستی»
انتخاب ردیف‌های غافل‌گیرکننده «زیر بالش است» که این گزینش بکارت مضمون و پرورش زیبای آن را هم در پی داشته‌است مثل سه بیت ابتدایی غزل و دو بیت پایانی. امّا گاهی شاعر از پس این ردیف بکر برنمی‌آید تا آن جا که ردیف در بیتی حشو می‌شود آن هم در بیتی که به منتقد تعریض دارد:
بگذار منتقد بنویسد غزل بد است
با ضربه می‌زند به زبان زیر بالش است»
تقلیدهای نامؤفق که نتیجه‌ی چشم‌گیری‌های ذوق است در کار دیگران گرچه به نظر می‌رسد ذائقه چندان هم خوش سلیقه نبوده‌است:
«ما را چه به کار غزل مولوی و شمس
افتاد در این شعر ت‌تن تن ت‌تن از تو»
گذشته از این ضعف‌ها که انگشت شمار است و ناگزیر و اگر نبود جای تردید بود شاعر در این دفتر به مؤفقیّت‌هایی می‌رسد و بدعت‌ها و نوآوری‌هایی دارد که گونه‌گونی آن‌ها در خور ستایش و شایسته‌ی اشاره است:
آفرینش مضامین بکر و تصاویر تازه و کم‌نظیر که گاهی در حد همان بکارت باقی می‌ماند و به زفاف تخیّل نمی‌رسد, این‌ها کم نیستند که به اشاره‌ای گذرا بسنده می‌کنم ابتدا آن‌ها که در بکارت مانده‌اند:
«از خواب تلخ تیشه و فرهاد می‌پرم
شیرینی زمین و زمان زیر بالش است»
«دستان شاعری به قلم خیره مانده‌اند
چشمان دختری نگران زیر بالش است»
«مرداب می شود غزل عاشقانه‌ام
با این که رود, رود روان زیر بالش است»
«دیشب که چشم‌های تو را فال می‌زدم
می‌گفت خواجه «آن» تو فردا شود نشد»
«و این بار دریا کشید و در آن
مرا جزر کرد و از او مد کشید»
«سرسبزترین فصل در این زردی پاییز
بگذار بپوشد غزلم پیرهن از تو»
شاید نمونه‌های بالا در حد همین چند بیت باشند که تشنگی پرورش را فریاد می‌کنند ولی بکارت‌های بارور شده در این دفتر کم نیست که در حد مجال اشاره می‌کنم:
«بعد از تو هر زنی که جنون مرا شنید
آمد در این قبیله که لیلا شود نشد»
«اگرچه قلّه‌نشینم , اگرچه مغرورم
پلنگ چهره‌ی ماهت نمی‌شوم بانو»
«اگرچه چشم تو دریایی از وفاداری است
برو که غرق نگاهت نمی‌شوم بانو»
«در جسم تو جاری شده از روح خدایان
یا وام گرفتند, خدایان بدن از تو»
نکته‌ی قابل توجّه دیگر در شعر او نگرش جدید به مضامین و تصاویر تکراری گذشتگان است که گاهی به نظر می‌رسد مضمون شهید شده‌ای نجات یافته است این اتّفاق در بیشتر ابیات غزل «دوباره غرق نگاهت نمی‌شوم بانو» دیده می‌شود یا:
«والاتر از آنی که در این شعر بگنجی
کوچک‌تر از آنم که بگویم سخن از تو»
اتّفاق‌های زبانی و گاه تصویری که بسامد برجسته ای دارد و گاهی ناشی از بی‌توجّهی به زبان است از مواردی است که چشم خواننده را می گیرد و این همان است که در شعر خیلی‌ها باید باشد و نیست:
«و از بوم بیرون زد و دست‌هاش
مرا سمت فعل نباید کشید»
«خدا دید ما غرق یکدیگریم
غضب کرد مابینمان سد کشید»
«پا به پا می‌شیم دوباره زیر قطره‌های بارون
دل می‌دیم به حرفای هم می‌ریم از ترانه بیرون»
«آخ که چشای مستت بدجوری عاشقم کرد
تا اومدم بخندم اسیر هق‌هقم کرد»
توجّه به ابعاد مختلف واژه از ویژگی‌های زبان شاعر است که نمی‌توان از آن گذشت. این ویژگی آن‌چنان برجسته نیست که بوی تصنّع بدهد امّا در حدّی است که به عنوان ویژگی زبان شاعر می‌توان معرفی کرد که در نگاه دوم منتقدانه جلوه‌گر می‌شود. از این نمونه است توجّه به واژه‌ی «قهوه» در غزل «بیهوده فنجان مرا می‌کاوی ای زن» یا:
«می‌خواستم این فال شیرین را بنوشم
امّا تو تلخش کرده‌ای با قهر کردن»
«تقصیر واژه‌هاست که من غرق می‌شوم
یا شاعری که قافیه را پل نمی‌کند»
به ویژگی‌های دیگری چون شیطنت‌های سعدی‌گونه که کم و بیش به آن برمی‌خوریم می‌توان اشاره کرد که ایکاش شاعر به آن توجّه بیشتری می‌کرد تا در آینده از این غافل‌گیری که بسیار هنرمندانه است بیشتر لذّت ببریم:
«روزی که خدا باز مرا زنده بخواهد
باید بدمد در دهنم یک دهن از تو»
شایان ذکر است که در این مجموعه‌ی کوچک و نسبتاً متنوّع به نوعی «واسوخت امروزین» هم برمی‌خوریم که شاید حاصل بی‌توجّهی به بعد دوم تصویر باشد و از آن جا که ناخودآگاه اشتباه نمی‌کند این زیبایی با ویژگی «واسوختی» خلق شده‌است:
«با این همه زخمی که پلنگ دل من خورد
باید برسد پنجه‌اش این بار به ماهت»
شاعر در ترانه‌ها هم مؤفق است گاهی به نظر می‌رسد توفیق او در ترانه‌ها از غزل‌ها بیشتر است لطافت تصویرها احساس قوی‌تر و روال طبیعی‌تر زبان این قضاوت را برمی‌انگیزد. او مثل خیلی از ترانه‌سرایان وقتی به سراغ ترانه می‌آید افت نمی‌کند و برای نزدیک شدن به زبان و احساس عامّه از قدرت زبان و تصویر خود نمی‌کاهد بلکه بیشتر اوج می‌گیرد و راحت‌تر سخن می‌گوید به ویژه انتخاب بندهای ترجیعی که گاهی وزنی متفاوت دارد بر این توفیق افزوده است. امّا در مثنوی چندان موفق نیست نمی‌دانم علّت چیست که او در مثنوی شعار زده می‌شود شاید به این دلیل است که می‌خواهد سخن بگوید , پیام برساند هر چه هست ناگهان افت می‌کند هم از نظر احساس و هم از نظر شاعرانگی .
و امّا آخرین اشاره که گمان می‌کنم برجسته‌ترین بعد کار اوست , اشعار سپید است. با این که تازه‌ترین و کوناه‌ترین تجربه‌های اوست بسیار قابل توجّه است. معمولاً شاعرانی که اسیر قالب‌های کلاسیک هستند و به ساختار کلاسیکی تصاویر و زبان توجّه دارند اگر دست به تجربه‌ای نو بزنند ذهنشان همچنان کلاسیک عمل می‌کند و با همان شیوه که در ساختار شعر کلاسیک عمل می‌کرده‌اند باز هم در شعر نو همان‌گونه برمی‌خورند و تصویر‌سازی می‌کنند. این شاعر به راحتی خود را از قید و بند اندیشه و ساختارگرایی کلاسیک رها می‌کند و به محض این که به سراغ نوسرایی می‌آید دیگرگون می‌اندیشد و دیگرگون عمل می‌کند و این شاید بدان سبب است که او در ساختار شعر کلاسیکش نیز گهگاه این گونه برخورد می‌کند برای مثال در غزل « و در بوم دیدم زنی قد کشید» که زیباترین غزل این مجموعه است همین گونه عمل کرده است. او حتّی در غزل هم می‌تواند «نو» و گاهی «فرانو» بیندیشد و ببیند.
باش تا صبح دولتش بدمد
کاین هنوز از نتایج سحر است
محمد مستقیمی«راهی»
تیرماه 1384